W okresie 1875-1876 pełnił funkcję kreślarza przy budowie szwajcarskiej kolei Tösstahlbahn w kantonie Zurychu. Edukację artystyczną podął na nowo w 1877 roku w monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych, gdzie uczęszczał do pracowni A. Strähubera i G. Raaba do 1880 roku. Związany był w tym okresie z Józefem Brandtem. Odbył podróże artystyczne do Rzymu (1880-1881), na Żmudź (1882) i Litwę (1884); zwiedzał Paryż i Hiszpanię (1884). W 1885 odbył podróż dookoła świata (Marsylia, Port-Said, Aden, Cejlon, Singapur, Hong-Kong, Jokohama, San Francisco, Nowy Jork, Brema, Monachium).

Po spotkaniu z Wilhelmem Pruskim (później cesarzem Niemiec Wilhelmem II) podczas polowania w Nieświeżu u książąt Radziwiłłów został zaproszony w 1886 do Berlina, gdzie spędził kolejne dziesięć lat realizując dworskie zamówienia; wielokrotnie wyjeżdżał wówczas do myśliwskiej rezydencji cesarza w Hubertusstock. W 1893 otrzymał nominację na członka berlińskiej Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych.

PREZENTOWANY W GALERII SYMPATYKÓW SZTUKI OBRAZ POCHODZI DOKŁADNIE Z TEGO OKRESU!

W 1895 roku objął stanowisko dyrektora krakowskiej SSP i dokonał w niej gruntownej reformy programu nauczania; od 1905 pełnił funkcję rektora uczelni. Posady profesorskie zaproponował gronu najwybitniejszych modernistów, Stanisławowi Wyspiańskiemu, Leonowi Wyczółkowskiemu, Jackowi Malczewskiemu, Józefowi Mehofferowi, Janowi Stanisławskiemu, Teodorowi Axentowiczowi, Konstantemu Laszczce, Stanisławowi Dębickiemu, Ferdynandowi Ruszczycowi i Józefowi Pankiewiczowi, otwierając tym samym nowy rozdział w dziejach polskiego szkolnictwa artystycznego i tworząc podwaliny ukonstytuowanej w 1900 roku Akademii Sztuk Pięknych.

W 1910 roku, po przejściu na emeryturę, przeniósł się na stałe do wej posiadłości w Bystrej na Śląsku Cieszyńskim. W 1915 roku przebywał w obozie legionistów, utrwalając wizerunki żołnierzy. W 1916 reprezentował przy Rządzie Polskim interesy Śląska Cieszyńskiego. W okresie 1919-1921 mieszkał w Toruniu, gdzie założył Konfraternię Artystów. W latach 1922-1923 sprawował urząd dyrektora Departamentu Sztuki w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Osiadłszy na powrót w Bystrej wstąpił do grupy poetów beskidzkich Czartak założonej w 1922 roku przez Emila Zegadłowicza. W pierwszym rzędzie był jednak członkiem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”, ugrupowania skupiającego od 1897 koryfeuszy malarstwa polskiego. Swe prace pokazywał regularnie od 1874 w krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych, gdzie w 1925 odbyła się retrospektywna prezentacja jego twórczości.

Od 1878 eksponował corocznie swe obrazy i rysunki w warszawskim Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych, które zorganizowało w 1926 wystawę jubileuszową artysty. Wystawiał ponadto swe malarstwo w warszawskim salonie Krywulta (1880-1905) i Salonie Garlińskiego (1922, 1923, 1925). Indywidualne wystawy artysty odbyły się w Warszawie (1888), Poznaniu (1910, 1927), Krakowie (1925), Lwowie (1926) i Katowicach (1930). Artysta prezentował swe prace także za granicą, m.in. w Paryżu (1880, 1900, 1921), Liége (1880), Berlinie (1886, 1895, 1898, 1889, 1891, 1893, 1896, 1909, 1910, 1913), Monachium (1892, 1894, 1909), Chicago (1893), Wiedniu (1898, 1902, 1908, 1911, 1915, 1928), Düsseldorfie (1904), Saint Louis (1904), Wenecji (1910, 1914, 1920) i Rzymie (1911). Został odznaczony srebrnym medalem na Międzynarodowej Wystawie Sztuki w Berlinie (1891), złotym medalem na międzynarodowych ekspozycjach w Berlinie (1892), Monachium (1892, 1894) i Dreźnie (1892), wielkim złotym medalem na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu (1929) oraz Wstęgą Komandorii Orderu Polonia Restituta (1928). „Pamiętniki” Fałata zostały opublikowane w Warszawie w 1935 roku.

Fałat zapisał się w dziejach polskiej sztuki jako mistrz akwareli, spontanicznie oddający wizualne wrażenia za pomocą tego trudnego do opanowania medium, medium nie poddającego się korektom, wywołującego efekty przez artystę do końca nieprzewidywalne. W okresie studiów w Monachium artysta uległ wpływowi sztuki E. Grütznera malując sceny z życia klasztornego podporządkowane akademickim normom estetycznym („Mnich z mszałem”) oraz rodzajowe epizody reprodukowane w monachijskich czasopismach. Na początku lat 1880-ych ukształtowała się realistyczna postawa twórcy krytycznie postrzegającego otaczające go realia społeczne („Postny obiad wyrobnika”, 1888). Współpracując jako ilustrator z warszawskimi czasopismami „Tygodnik Ilustrowany”, „Kłosy”, „Biesiada” i „Tygodnik Powszechny” Fałat utrwalał z zacięciem naturalisty sceny z życia codziennego ubogich dzielnic miasta; przedstawiał także w rodzajowej konwencji obyczaje i religijne rytuały chłopów zaobserwowane podczas pobytu na Żmudzi (1882). Jego prace zdobiły ponadto łamy wiedeńskiego pisma „Ver Sacrum”, zaś zamiłowanie do karykatury przejawiło się w rysunkach ilustrujących krakowskie czasopismo satyryczne „Liberum Veto”.

Obiektywistyczny ogląd świata, anegdotyczność, precyzyjne odtwarzanie etnograficznych realiów i finezja w oddawaniu detali orientalnych strojów charakteryzują szkice wykonywane przez artystę podczas podróży dookoła świata („Na statku”, „Kupcy na wyspie Ceylon”, 1885). Wyróżnikiem sztuki Fałata stały się rozbudowane kompozycje figuralne ukazujące sceny myśliwskie z Nieświeża; repertuar motywów był tu ograniczony do kilku schematów powielanych w rozmaitych wariantach – nagonka, trębacze, z oszczepem na niedźwiedzia, ruszenie niedźwiedzia z barłogu, oszczepniki, obozowisko myśliwskie, powrót z polowania („Polowanie na niedźwiedzia”, 1888; „Powrót z polowania z niedźwiedziem”, 1892). Jedenaście prac przedstawiających słynne polowanie z 1886 roku z udziałem Wilhelma Pruskiego reprodukowano w albumie „Souvenir de chasse à l’ours donnée à Nieśwież …” (Berlin 1886).

W latach 1890-ych realizm szczegółów w obrazach Fałata zaczął ustępować miejsca efektom luministycznym i lekkości malowania zapowiadającym przyjęcie impresjonistycznej postawy („Polowanie – nagonka”, 1894). Ta swoista, rodzima wersja impresjonizmu przejawiła się w spontanicznym kładzeniu plam barwnych, intensyfikacji błękitów i fioletów w partiach cieni oraz stosowaniu kontrastu tonów ciepłych i zimnych („Kraków rankiem”, 1897). Ewolucji w kierunku poszukiwania plastycznych ekwiwalentów obserwowanej przyrody sprzyjała technika akwarelowa pozwalająca na szybkie notowanie wizualnych wrażeń i migawkowe chwytanie ulotnych efektów atmosferycznych („Cmentarz Montmartre w Paryżu”, 1893).

Szerokie, swobodne prowadzenie pędzla pojawiło się także w olejnych obrazach artysty ujmujących rozległe, horyzontalnie rozciągnięte krajobrazy Litwy i Polesia z wiejskimi zabudowaniami wtopionymi w zaśnieżone połacie pól lub z pociemniałym korytem rzeki umykającej w głąb zakolami („Pejzaż zimowy z rzeką”, 1913). Teatr wieczornego nieba oddawał w nich sugestywnie nastrój schyłku dnia; bogata modulacja bieli w promieniach słońca i gra świetlnych refleksów świadczyły o kolorystycznej wrażliwości twórcy („Śnieg”). Wraz z impresjonistyczną postawą artysta zasymilował fascynację estetyką japońską; japonizujące spojrzenie znalazło wyraz w asymetrycznie kadrowanych pejzażach, w których aktywną rolę odgrywa „pusta” przestrzeń – płaszczyzna bieli, na którą rzucony jest czarny akcent pnia drzewa lub diagonala strumienia („Krajobraz zimowy”, 1891).

Zasadę artystycznego niedopowiedzenia wykorzystywał Fałat w pejzażach z Bystrej, w których przejawiło się osiągnięte przez artystę mistrzostwo w syntetyzowaniu form natury, w tworzeniu subtelnych niuansów różów, błękitów i złamanych bieli („Pejzaż z Bystrej”, 1919). Znamienny dla jego dojrzałej twórczości był także motyw wiejskiego kościoła, którego bryłę ożywiają plamy słońca przesiewającego się przez listowie okalających drzew („Kościół w Mikuszowicach”, 1911). Trybutem spłaconym przez Fałata artystycznej formacji realizmu i naturalizmu była namalowana wspólnie z Wojciechem Kossakiem w latach 1894-1896 panorama „Przejście Napoleona I przez Berezynę w 1812 r.” wystawiana w Warszawie (1898), Krakowie, Kijowie i Moskwie (fragment przechowywany w Muzeum Narodowym w Poznaniu).

Umiejętność trafnego charakteryzowania postaci ludzkiej znalazła wyraz także w portretowej sztuce artysty. Liczne autoportrety i wizerunki osób bliskich wykonane są techniką akwareli i utrzymane w poetyce szkicu („Portret Gabrieli Zapolskiej”, 1898; „Portret żony”, 1903); znakomicie wykorzystane są w nich specyficzne cechy akwarelowego medium, przejrzystość i przenikanie się rozlewnych plam barwnych przybierających miejscami przypadkowy kształt, oraz kolorystyczne i fakturalne jakości papierowego podłoża („Autoportret w pracowni”, 1914). Ważną grupę w rysunkowej spuściźnie artysty stanowią portrety legionistów, m.in. J. Piłsudskiego, J. Hallera i W. Sikorskiego.

Autor: Irena Kossowska, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, listopad 2004.

Obrazy artysty w Galerii Sympatyków Sztuki: